ریخته گری ثقلی چیست؟
ریخته گری ثقلی یکی از روشهای بنیادین شکلدهی فلزات است در این روش، فلز مذاب فقط با نیروی جاذبه (و نه فشار خارجی) وارد قالب میشود. این جریان طبیعی به تولید قطعاتی با دانسیته (چگالی) مناسب، تخلخل کم و دقت ابعادی خوب کمک میکند. هنگامی که فلز بدون اعمال فشار اضافی در مسیر خود حرکت میکند، کنترل تلاطم، خروج هوا و یکنواختی انجماد آسانتر میشود؛ به همین دلیل این روش در ساخت قطعاتی مانند سرسیلندر، منیفولد، چرخدنده یا هوزینگهای صنعتی جایگاه ویژهای دارد.
اگر به دنبال درک عمیقتری از سازوکارهای شکلدهی فلزات باشید، آشنایی با ریخته گری بهعنوان خانوادهای گسترده از فرآیندهای تولید، میتواند دید کاملتری ایجاد کند. کلیک بر روی لینک و مطالعه مقاله مربوط به آن به شما کمک میکند تفاوتهای عملکردی روش ثقلی با سایر روشها را دقیقتر درک کنید و بهتر تشخیص دهید چه زمانی انتخاب ریژه، بهینهترین گزینه فنی و اقتصادی خواهد بود. در این مقاله ریخته گری ثقلی و کاربردهای آن به صورت تخصصی بررسی میشود. به طور کلی ریخته گری ریژه در طیف گستردهای از صنایع کاربرد دارد که برخی از مهمترینهای آنها عبارتاند از:
خودروسازی
هوا فضا
الکترونیک
ساختمان سازی
ریختهگری ثقلی (Gravity Casting) که در بسیاری موارد با نام ریختهگری ریژه نیز شناخته میشود؛ در صنایع مختلف برای ساخت قطعات فلزی و حتی غیر فلزی کاربرد دارد. این روش از نخستین تکنیکهای شناختهشده برای شکلدهی به فلزات و آلیاژها بوده و همچنان به دلیل سادگی و کارایی، مورد استفاده قرار میگیرد.
در فرآیند ریخته گری ثقلی یا Gravity Casting ، فلز مذاب بدون بهرهگیری از فشار گاز، وکیوم یا نیروی گریز از مرکز، تنها به واسطه نیروی جاذبه وارد قالب میشود. روند کلی این روش شباهتهایی با ریختهگری ماسهای و دایکاست دارد؛ با این تفاوت که در ریختهگری ثقلی، قالب معمولاً فلزی و دائمی است و امکان استفاده مجدد از آن وجود دارد.
از این روش برای تولید طیف گستردهای از قطعات استفاده میشود؛ از قطعات سادهای مانند چرخدنده و قرقره گرفته تا اجزای پیچیدهتری همچون قطعات مرتبط با موتور خودرو.
مراحل ریخته گری ریژه به چه صورت است؟
در روش ریخته گری ریژه، فلز مذاب تنها تحت نیروی جاذبه وارد قالب دائمی میشود. در ادامه، مراحل فرآیند ریخته گری به روش ثقلی را بهصورت خلاصه و مرحلهبهمرحله شرح میدهیم:
پیشگرمایش قالب
پیش از شروع فرآیند، قالب تا دمای مناسب برای فلز مورد نظر گرم میشود. این کار از ایجاد نقاط سرد جلوگیری کرده و باعث انجماد یکنواخت میشود. همچنین از شوک حرارتی کاسته و عمر قالب را افزایش میدهد.
پیشگرمایش قالب موجب یکنواختی نرخ انجماد و جلوگیری از انجماد زودهنگام در بخشهای نازک میشود، که میتواند مسیر جریان مذاب را مسدود کند. در قطعاتی که احتمال تشکیل حفرههای انقباضی وجود دارد، شناخت اصول تغذیه گذاری نقش مهمی در تأمین حجم جبرانی و جلوگیری از ایجاد تخلخل در ناحیه تغذیهگیر ایفا میکند.
در ادامه، یک روانساز یا پوشش روی سطح داخلی حفره قالب اعمال میشود تا خروج قطعه پس از انجماد آسانتر شود و چسبندگی کاهش یابد. تماس مداوم با فلز مذاب بهویژه در نواحی با جریان آشفته، موجب سایش قالب میشود. پوشش قالب این سایش را کاهش داده و کیفیت سطح را در دفعات بیشتر حفظ میکند.
ریختن فلز مذاب در حفره قالب (ذوبریزی)
پس از پیشگرمایش و پوششدهی، دو نیمه قالب بهطور ایمن بسته میشوند. سپس فلز مذاب، از طریق راهگاه وارد قالب میشود. ورود فلز تنها با نیروی جاذبه انجام میشود؛ از همین رو این فرآیند «ریختهگری ثقلی» نام دارد.
کنترل دقیق سرعت و نحوه ریختن، باعث کاهش تلاطم و جلوگیری از بهدامافتادن هوا شده و کیفیت قطعه را بهبود میدهد. ریختهگری از پایین، موجب بالا رفتن آرام سطح مذاب و خروج بهتر هوا میشود.
انجماد فلز
وقتی فلز مذاب وارد قالب میشود، خنکسازی به سرعت آغاز میگردد. انجماد ابتدا از نواحی تماس با سطوح سردتر قالب شروع شده و بهتدریج به سمت مرکز مقطع قطعه پیش میرود. پیشگرمایش قالب، موجب یکنواختی نرخ انجماد و جلوگیری از انجماد زودهنگام در بخشهای نازک میشود، که میتواند مسیر جریان مذاب را مسدود کند.
زمان انجماد به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله: نوع فلز، جرم قالب و مذاب، طراحی قطعه
باز کردن قالب و خروج قطعه
پس از کامل شدن انجماد، گیرهها آزاد میشوند و قالب باز میشود. قطعه نهایی در این روش دقت ابعادی بالایی داشته و تکرار پذیر است. همچنین وجود روانساز در مرحله نخست، خروج قطعه را سادهتر میکند.
عملیات تکمیلی
پس از خروج قطعه، ممکن است عملیات تکمیلی مانند ماشینکاری برای رسیدن به کیفیت سطح مطلوب، حذف زائدهها یا دستیابی به تلرانسهای دقیق مورد نیاز انجام شود. مقدار ماشینکاری بستگی به کیفیت ساخت قالب و کاربرد نهایی قطعه دارد.
سرعت تولید در ریخته گری ثقلی
سرعت تولید در این روش، بسته به جنس فلز، پیچیدگی طراحی و اندازه قطعه متفاوت است. زمان کل فرآیند میتواند از چند دقیقه برای قطعات ساده تا چند ساعت برای قطعات بزرگ یا پیچیده با زمان خنککاری طولانی متغیر باشد.
با این حال، زمان چرخه را میتوان تا حدی کاهش داد، البته بدون اینکه کیفیت به خطر بیفتد. طراحی صحیح قالب، انتخاب درست مواد و تعیین پارامترهای مناسب فرآیند، امکان ایجاد تعادل میان سرعت تولید و کیفیت قطعه را فراهم میکند.
انواع مواد قالب ریخته گری ثقلی
مواد مختلفی با فرآیند ریخته گری ریژه سازگار هستند. عواملی که در انتخاب مواد قالب ریخته گری ریژه تاثیرگذار هستند، عبارتاند از: مقاومت در برابر خوردگی، هزینه، کاربرد، دوام و هدایت حرارتی.
از رایجترین مواد قالب ریخته گری میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
فولاد
برخی فولادهای کمآلیاژ که نقطه ذوب پایینتری دارند، در کاربردهایی که نیاز به خواص مکانیکی ویژه است، برای ریختهگری ثقلی قابل استفادهاند. با این حال، از فولاد بهندرت برای تولید قطعات ریختهگری استفاده میشود. فولاد بیشتر در ساخت قالب بهکار میرود. نقطه ذوب بالا و حفظ خواص مکانیکی در دمای زیاد، فولاد را به گزینهای مناسب برای ساخت ابزارهای قالبگیری تبدیل میکند.
منیزیم
منیزیم و آلیاژهای منیزیم–آلومینیوم به دلیل چگالی پایین، نسبت استحکام به وزن بسیار بالا و قابلیت ماشینکاری عالی، بهطور گسترده در ریختهگری ثقلی مورد استفاده قرار میگیرند. حاصل استفاده از این آلیاژ در ریخته گری ثقلی، قطعاتی سبک و مقاوم برای کاربردهای حساس به وزن مانند صنایع خودروسازی، تجهیزات ورزشی، هوافضا و… است.
البته منیزیم داغ دارای ریسک اشتعالپذیری بالا است؛ بنابراین کنترل فرآیند باید با استفاده از فلاکس یا اتمسفر نیتروژن انجام شود.
آلیاژهای آلومینیوم
آلیاژهای آلومینیوم مورد استفاده در ریختهگری ثقلیآلیاژهای آلومینیوم در ریختهگری ثقلی به دلیل سیالیت بالا، استحکام مناسب و مقاومت حرارتی عالی، بهترین گزینه برای تولید قطعات دقیق و بادوام هستند.
آلومینیوم محبوبترین ماده در ریخته گری ثقلی است. دلیل این انتخاب گسترده عبارت است از:
نقطه ذوب نسبتاً پایین
روانی عالی در حالت مذاب
وزن سبک
قیمت مناسب
خواص مکانیکی مطلوب
این ویژگیها، آلومینیوم را به گزینهای ایدئال برای طیف گستردهای از کاربردها تبدیل میکند. مقایسه رفتار انجماد در قالبهای فلزی دائمی با مواد قالبی نظیر ماسه ریخته گری به خوبی نشان میدهد که انتقال حرارت سریعتر در ریختهگری ثقلی، موجب بهبود ساختار دانهبندی و کاهش تخلخل میشود.
چدن
چدن به دلیل قیمت پایین، مقاومت سایشی بالا و خاصیت جذب ارتعاشات، گزینهای مناسب برای تولید قطعات مقاوم است. با این حال، بهدلیل نقطه ذوب بالا و فرآیند پیچیدهتر، نسبت به سایر مواد کمتر در ریخته گری ریژه استفاده میشود.
آلیاژهای مس
آلیاژهای مس بهویژه در تولید قطعاتی که نیاز به رسانایی الکتریکی یا رسانایی حرارتی بالا دارند، انتخابی ایدئال است. با این حال، نقطه ذوب بالا و رسانایی حرارتی زیاد مس، کنترل فرآیند ریختهگری را دشوارتر میکند و نیازمند تنظیم دقیق پارامترهای فرآیند است تا کیفیت قطعات حفظ شود.
روی
روی و آلیاژهای زاماک به دلیل ویژگیهایی مانند:
نقطه ذوب پایین
سیالیت بسیار عالی در حالت مذاب
قابلیت بازتولید جزئیات بسیار ریز قالب
سطح نهایی صاف
یکی از بهترین گزینهها برای ریخته گری به روش ثقلی هستند. این مواد بیشتر در لوازم تزئینی، قطعات الکترونیک و قطعات کوچک صنعتی استفاده میشوند.
هزینه ریخته گری ثقلی
یکی از معایب اصلی ریختهگری ثقلی این است که هزینه اولیه نسبتاً بالایی دارد؛ زیرا ساخت قالبهای دقیق بسیار هزینهبر است و فرآیند نیز معمولاً نیازمند نیروی کار متخصص است.
هزینه اولیه (قالب): ساخت قالب (ریژه) گران است. این قالبها باید با دقت بالا و از فولادهای ابزار مخصوص ساخته شوند.
هزینه تولید (هر قطعه): پس از ساخت قالب، هزینه تولید هر قطعه (به دلیل اتوماسیون و عدم نیاز به ساخت قالب جدید در هر بار) نسبت به ریختهگری ماسهای پایینتر است.
در نتیجه این روش برای تولید انبوه مقرونبهصرفه است، اما برای تولید تکی یا تعداد محدود اصلاً اقتصادی نیست. همچنین پیچیدگی قطعه، وزن آن و نیاز به عملیات تکمیلی نیز بر هزینه نهایی تأثیر میگذارند.
انواع روش های ریخته گری ثقلی
قطعاتی که با روش ریخته گری ثقلی (ریژه) تولید میشوند، با توجه به نوع تجهیزات و میزان اتوماسیون خط تولید، معمولاً در سه دسته زیر قرار میگیرند:
دستی
نیمه اتوماتیک
اتوماتیک
روش دستی
در شیوهی دستی، تمام مراحل از ریختن مذاب در قالب تا خارج کردن قطعه نهایی، به صورت کاملاً انسانی و بدون کمک تجهیزات مکانیزه انجام میشود. به دلیل وابستگی کامل فرآیند به نیروی انسانی، سرعت تولید پایین است و این روش برای تیراژ بالا یا تولید انبوه صرفه اقتصادی ندارد.
روش نیمه اتوماتیک
در این روش برای افزایش سرعت و یکنواختی کار، عملیات باز و بسته شدن قالب توسط سیستمهای هیدرولیکی انجام میگیرد. با این حال، مرحله خارجسازی قطعه همچنان توسط اپراتور انجام میشود و به همین دلیل بخشی از فرآیند همچنان دستی باقی میماند.
روش اتوماتیک
در حالت اتوماتیک، تمامی مراحل فرآیند از ریختن مذاب تا بیرون آوردن قطعه، به صورت خودکار و تحت کنترل دستگاهها انجام میشود. این روش بیشترین سرعت، دقت و کیفیت تولید را در بین سه شیوه فراهم میکند.
آشنایی با انواع روش های ریخته گری به طراحان کمک میکند مزایا و محدودیتهای سیستمهای دستی، نیمهاتوماتیک و تماماتوماتیک را بهتر مقایسه کرده و برای تیراژ موردنظر، بهترین گزینه را انتخاب کنند.
مزایای ریخته گری ثقلی (ریژه)
ریخته گری ثقلی یا ریژه به دلیل ویژگیهای خاص خود، در بسیاری از صنایع مورد توجه قرار دارد. مهمترین مزایای این روش عبارتاند از:
پر شدن قالب تنها با نیروی جاذبه انجام میشود و نیازی به فشار گاز، وکیوم یا نیروی کمکی دیگر نیست.
قطعات تولیدشده در این روش چگالی بیشتری نسبت به محصولات ریختهگری ماسهای دارند.
هزینه اجرای فرآیند نسبت به روشهایی مانند ریختهگری تحت خلأ یا ریختهگری فشاری کمتر است.
قطعات حاصل، تخلخل محدود و ساختار دانهبندی مطلوبتری در مقایسه با ریختهگری ماسهای دارند.
خواص مکانیکی محصولات در سطح مناسبی قرار دارد و قابلیت مناسبی برای انجام عملیات حرارتی ایجاد میکند.
کیفیت سطحی قطعات در این روش بالاتر است و اغلب نیاز به پرداخت اضافی کاهش مییابد.
دقت ابعادی در قطعات تولیدی بالا بوده و پایداری ابعادی خوبی در طول تولید مشاهده میشود.
هزینه کلی فرآیند در مقایسه با بسیاری از روشهای ریختهگری کمتر است.
امکان تولید قطعات کوچک و نازک بهصورت موثر و با دقت مناسب وجود دارد.
محصولات این فرآیند معمولاً کیفیت متالورژیکی قابل توجهی دارند.
معایب ریخته گری ثقلی
با وجود مزایای متعدد، این روش محدودیتهایی نیز دارد که باید در انتخاب فرآیند مدنظر قرار گیرد:
طراحی و ساخت قالبهای ریژه هزینهبر است؛ بنابراین برای تولید در تعداد پایین مقرونبهصرفه نیست.
همهی فلزات و آلیاژها قابلیت ریختهگری با این روش را ندارند.
برای افزایش عمر قالب باید از پوششهایی نظیر سیلیکات سدیم، مواد نسوز یا اکسیدهای فلزی استفاده شود.
تولید قطعات با هندسه پیچیده در این روش محدود است؛ زیرا فرآیند به نیروی ثقل و میزان روانی مذاب وابسته است.
ساخت قالب برای قطعات بزرگ بسیار هزینهبر است و عملاً تولید قطعات حجیم با این روش امکانپذیر نیست و استفاده از که روشهای دیگری مانند ریختهگری پرفشار یا کمفشار مقرونبهصرفهتر میشوند.
کاربرد ریخته گری ریژه
ریخته گری ثقلی در طیف وسیعی از صنایع کاربرد دارد. نمونههایی از محصولاتی که با این روش ساخته میشوند شامل:
قطعات خودرو مانند بلوک موتور، سرسیلندر، پیستون، منیفولد ورودی و پوسته گیربکس
قطعات ماشینآلات صنعتی مانند جعبهدندهها، پوسته پمپها و بدنه شیرها
قطعات هوافضا مانند اجزای موتور هواپیما، براکتها و انواع هوزینگ
تجهیزات روشنایی تزئینی و کاربردی مانند پایه چراغها، بدنهها و قطعات دکوراتیو
قطعات لوازم خانگی مانند اجزای ماشین لباسشویی، قطعات فر و قطعات یخچال
بدنه و محفظه دستگاههای الکترونیکی مانند کیس کامپیوتر، بدنه تجهیزات صوتی
طول عمر محصولات ریختهگری ثقلی
طول عمر این محصولات به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله:
نوع ماده
کیفیت ابزار آلات ریخته گری
تخصص اپراتور انجام ریخته گری
شرایط محیطی هنگام استفاده
نحوه نگهداری
میزان بار وارده
نوع پوششهای سطحی
انتخاب ماده باید ابتدا با توجه به نیازهای خوردگی و خواص مکانیکی انجام شود و سپس هزینه لحاظ گردد.
کیفیت ریختهگری نیز نقش بسیار مهمی دارد؛ تخلخل زیاد میتواند بهصورت پنهان، خواص مکانیکی را تضعیف کرده یا باعث افزایش سرعت خوردگی شود.
چه زمانی ریخته گری ثقلی بهترین انتخاب است؟
از آنجا که هزینه ریخته گری ثقلی در مقایسه با سایر روشها بالاتر است؛ از این روش عمدتا برای تولید قطعات در ابعاد کوچک و تیراژ بالا استفاده میشود. در تولید با تیراژ محدود استفاده از روش ریخته گری ریژه اصلا صرفه اقتصادی ندارد.
اگر هدف شما تولید قطعات ریختهگری شده با بالاترین کیفیت و دقت ابعادی است، میتوانید روی تجربه و تخصص متالکست حساب کنید. این شرکت با سابقهای طولانی در صنعت ریختهگری و بهرهگیری از تیمی متخصص و بهروزترین تجهیزات، امکان تولید قطعات دقیق و با استانداردهای متالورژیکی بالا را فراهم میکند. انتخاب متالکست، راهکاری مطمئن برای دستیابی به قطعاتی است که نه تنها نیازهای فنی شما را برآورده میکنند، بلکه در طول عمر و عملکرد نیز قابل اعتماد هستند.
سوالات متداول
۱. آیا ریخته گری به روش ثقلی برای تولید انبوه مناسب است؟
بله، به دلیل استفاده از قالب دائمی، این روش برای تولید انبوه (تیراژ متوسط تا بالا) کاملاً اقتصادی و مناسب است.
۲. حداقل ضخامت دیوارهای که میتوان با ریختهگری ثقلی تولید کرد چقدر است؟
معمولاً حداقل ضخامت قابل دستیابی حدود ۳ تا ۵ میلیمتر است که به جنس آلیاژ و پیچیدگی قطعه بستگی دارد.
۳. عمر مفید یک قالب دائمی (قالب ریژه) در فرآیند ریختهگری ثقلی معمولاً چقدر است؟
بسته به جنس آلیاژ ریختگی و نگهداری قالب، عمر آن میتواند از ۱۰,۰۰۰ تا بیش از ۱۰۰,۰۰۰ شات (سیکل تولید) متغیر باشد.
۴. ریختهگری ثقلی کج شونده (Tilt Pouring) چیست و چه مزیتی نسبت به روش سنتی دارد؟
در این روش، قالب همزمان با ریختن مذاب کج میشود تا مذاب به آرامی و با کمترین تلاطم وارد حفره شود که نتیجه آن کاهش تخلخل گازی است.
